Przed translokacją

Pięknie położona na wzniesieniu, wśród jezior Krajny, istniejąca od średniowiecza wieś parafialna została przekazana w XIII w. na własność cystersom przez Mikołaja Zbrożka, ówczesnego skarbnika księcia kujawskiego Kazimierza. On też w latach 1253-1266 ufundował tu klasztor- filię opactwa sulejowskiego (lub lubiąskiego). Choć zakonnicy w 1283 r. uzyskali przywilej lokacji miasta, jednak go nie wykorzystali ze względu na przeniesienie konwentu do niedalekiej miejscowości Smeysze. Ta osada uznana została za korzystniejsze locum ze względu na bezpieczeństwo oraz możliwości rozwoju z racji krzyżowania się tu szlaków handlowych ze Świecia do Nakła oraz z Gdańska do Poznania.

Nowa siedziba cystersów przez długi czas zwana była Nowym Byszewem. Przed rokiem 1358, przy opuszczonym, drewnianym najpewniej kościele poklasztornym, cystersi ufundowali parafię obsługiwaną pierwotnie przez kler diecezjalny. W 1460 roku byszewską świątynią parafialną wcielono do koronowskiego opactwa. Odtąd urząd miejscowego plebana piastowali członkowie cysterskiego konwentu. Zapewne dopiero po inkorporacji przystąpiono do budowy murowanego, gotyckiego budynku kościelnego, ukończonego być może na początku XVI stulecia. Gotycki kościół uległ zniszczeniu w pierwszej ćwierci XVII w. wskutek pożaru.

Budowa nowej świątyni postępowała wolno. Na miejscu spalonego kościoła stanął manierystyczny obiekt sakralny, konsekrowany w 1663 r. Istnieje do dziś, po późniejszej przebudowie i rozbudowie w stylu barokowym.

Świątynia ceglana, otynkowana, jednonawowa, zbudowana na planie wydłużonego prostokąta, zamknięta od zachodniej strony niską, prostokątną kruchtą poprzedzająca pięcioprzęsłowy korpus, od wschodu zamyka się dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym trójbocznie z przylegającą dwukondygnacyjną zakrystią. Wnętrze wypełniają sklepienia krzyżowo - żebrowe, żaglaste i kolebkowo - krzyżowe. Bogactwem świątyni jest jednolity stylistycznie, rokokowy XVIII wieczny wystrój, charakteryzujący się smukłością i lekkością białych polichromii ze złoconą ornamentyką ażurową z 1920 r.. Naturalnie wtapiają się w architekturę wnętrza liczne obrazy, zestaw XVII wiecznych portretów i herbów trumiennych; Grupa Ukrzyżowania na ozdobnym łuku tęczowym z wkomponowaną w jego arkadę amboną oraz wykuta w granicie XIII wieczna romańska misa chrzcielna.

W części środkowej ołtarza głównego obraz "Zwiastowanie Marii Panny" stanowi zasłonę dla perły tej świątyni - obrazu Matki Boskiej Byszewskiej. Dzieło za sprawą regionalnych legend uznawane było za najstarszy obiekt w grupie cudownych wizerunków maryjnych z terenu byłej diecezji chełmińskiej. Po badaniach w 1965 r. znaleziono na jego odwrocie ślady starszego odeń przedstawienia męczeństwa apostoła Bartłomieja z XV w. W pierwszej połowie XVII w cudami słynące oblicze Pani Byszewskiej poddano gruntownej renowacji, wskutek czego całkowicie przemalowano pierwotną kompozycję późnogotycką, co nadało wizerunkowi MBB cechy dzieła manierystyczno - barokowego z drugiej ćwierci XVII stulecia.

Miejscem Maryjnego kultu było już Byszewo długo przed połową XVII w., na co wskazują protokoły wizytacyjne z 1596 r. Wokół wizerunku Królowej Krajny trwa on nieprzerwanie do dnia dzisiejszego, a jego cudowny charakter potwierdzony został koronacją w roku 1966 przez ówczesnego biskupa chełmińskiego Kazimierza Józefa Kowalskiego. Sanktuarium stanowi częsty przystanek w drodze podróżujących z Wielkopolski na Pomorze oraz odpoczywających w pięknych krajeńskich okolicach, którzy polecają swoje radości i troski Matce Boskiej Byszewskiej.